Öncelikle anlatacaklarımın üzerine kendi derleyip topladığım notlarım vede genel bir bakış ile birlikte beğeni sağlayan senaryoların temelleri üzerine olduklarını belirtmek isterim. Bunlar kesin kurallar değiller (Zaten sinemada kural olmamalı). Ancak özellikle büyük paralar yatırılan sinema sektörünün başarısızlığa tahümmülü olmamasından dolayı ortaya çıkan ve bir filmde mümkün başarıyı olduğunca risksiz bir şekilde yakalamaya yönelik genellemeleri de içermekte.

Senaryo nedir: Senaryonun temeli "bir hikaye en iyi şekilde nasıl anlatılır?" sorusudur. Eğer iyi bir hikayeniz varsa onu anlatmak için iyi bir senaryo ilk şarttır. Hitcock'un dediği gibi "iyi bir film çekmek için 3 şey lazımdır: Senaryo, senaryo ve de senaryo".

Senaryolar önceleri edebiyattan, sonraları tiyatrodan geliyordu. Ardından çıkan 'özgün senaryo' kavramı ise hikayeleri sadece sinema için yazmak ve görselliği düşünen bir şekilde anlatmak anlamındadır.

İyi bir senaryonun temel özellikleri nelerdir: İyi bir senaryonun ilk şartı hikayenin iyi olmasıdır. Hikaye yöresel olmamalı, sınırları aşmalı, tüm dünya insanlarına ulaşmalı. Hikayenin bir çıkış noktası olmalı. Senaryo "Ben ne anlatacağım?", "Bir mesaj veriyor mu?" soruları ile kurulmalı. Burada mesajı bilgi olarak verip, altını çizip dikte etmek seyirciyi sıkmanın en kestime yolu. Örneğin bir kıskançlık hikayesi olan 'Raging Bull' filminde 'kıskançlık' üzerine tek bir kelime geçmez. "Hansel ile Gratel" masalı aslen sütten kesilen içerlemiş çocuğun halen ana babaya yemek konusundaki bağlılığını anlatır. Ama bu mesaj gayet iyi gizlenmiş durumda.

Beni motive eden bir cümlem var ve bunu anlatmak istiyorum. En basit şekilde nasıl anlatabilirim? Ne olursa olsun hikaye en basit şekilde, tepeden bakıp görerek anlatılmalı. İçine girildiğinde detaylarda boğulmak çok kolay. Bazı şeyler de saklanmalı. Senaryoya koyduklarımız kadar koymadıklarımız da önemli. Bilmemek seyirciyi heyecanlandırır ve meraklandırır. Olası şeylerin söylenmesi de heyecanı arttırır. Pilota annesinin 'Aman oğlum bugün uçma kötü bir rüya gördüm' demesi gibi.

Senaryo yazmaya nasıl başlanır: Senaryo yazmak, sürekli senaryo yazılarak öğrenilir . Üzerinde defalarca çalışılan ve bir çok revizyonlardan geçen bir senaryo final haline ulaşır. Senaryo yazarken ekonomik olmak çok önemlidir. Ne bir fazla ne bir eksik, bir yap-bozun parçaları gibi herşey tam olmalıdır. Senaryo yazarken kural-kaide düşünülmeden önce hikaye yazılır. Gerektiğini hissettiğimiz herşeyi yazarız. Düzenli bir şekilde çalışarak hergün bir saat ayrılarak bir sayfa senaryo yazılsa bu yılda yaklaşık üç senaryo eder. Fikir almak, kişilere anlatıp onların düşüncelerini öğrenmek yapılacak düzeltmelere yardımcı olabilir. Yazarın en sevdiği kısmı bile atabilmesi gerekir. Tekrar tekrar yazılarak senaryo son halini alır. Ustalık öncelikle birşeyi öğrenmek, öğrenilenlerle zoru kolaylaştırmak; kolayı her gün yaparak güzelleştirmek olarak tanımlanabilir ki bu senaryo yazımı için de geçerli. Kurallara gelince, senaryoyu düzelten profesyoneller de bulunabilir. En son aşamada onlardan yardım alınabilir. Senaryo yazmanın altın kuralları: yoldan ayrılma, ana temada kal, sahneleri uzatma, seyirciyi sıkma.

Senaryo kimin hikayesini anlatır: Film kaç kişi üzerine olursa olsun, episodik olanlar yani bölümlere ayrılarak farklı hikayeler anlatanlar haricinde, bir tek kişinin hikayesini anlatır. Nasıl bir insanın hayatı 'karakter' olabilir? Niye bizler hikaye olamıyoruz. Temel sebep kendimiz ortaya çıkıp 'ben şunu yaşadım ben bunu yaşadım' demek durumundayız ve bunu yapmıyoruz. Yada hikaye olacak yaşıyormuyuz gerçekte? Tekdüze bir hayatımız mı var? Burada söylenmesi gereken TV'nin bizlere ne olduğumuzu, sinema ne olamadığımız gösteriyor olduğu. Filmden zevk almamızın temel sebebi; yapamadıkarımızı, olamadıklarımızı, kahramanın ayakkabıları içine girerek yaşıyormuş hissine kapılmamızdır. (James Bond gibi tür filmlerini biraz ayrı tutmak gerekiyor)

Filmimizde ana karakter, antigonist (yani kötü karakter), ana karakterin hikayesi, ana hikaye ile tamamen aynı paralelikte gidiş gösteren 'sub story' bulunur. Ana tema dış çatışmayı anlatırken, sub story karakterin duygusal yönünü ve iç çatışmayı anlatır.Bu yan hikaye anlatılmazsa eksiklik hissedilebilir. Diyaloglar da buna göre beslenir.

Anlatılan hikaye karakterin hikayesi olmaktan çıkıp seyircinin kendi hikayesi olmaya başlarsa yani seyirciler kendini ne kadar o role koyabilirse, senaryo da o kadar hedefe ulaşmış demektir. Burada seyircinin bunu kabullenmeye hazır olarak sinemaya gelmesi avantajdır.

Karakter seçilirken sıradan olan, daha çok zorluk çekecek olan tercih edilir. Örneğin yüzüğü dağa götürüp atmak ve amansız kötülüğe son vermek görevi savaşçıya değil ufak tefek, korkak ve evinden çıkmak istemeyen birine verilir. Zaten sonuca ulaşmak kolay olsa hikayede olmaz. Yüzüğü alıp götürüverse ve bir çırpıda yanardağa atsa macera olmaz. Aynı zamanda bir çatışma yaratılır. Başrol kızı seviyor 'evlen benimle' diyor. Cevap 'evet' olursa bu bir hikaye değildir. 'Hayır', 'noolur evlen', 'kesin olmaz', 'ölüyorum senin için', 'iyi git o zaman kaf dağından 3 elma getir' .Böylece macera başlamış olur. Macera anlatılırken hikayelerdeki iyi-kötü arasındaki mesafe ne kadar büyük olursa, film de o kadar heyecanlı olur. İyi ve kötü farklı amaçlarla da olsa aynı hedefe koşarlar (yüzük, aşk, vb). Aynı zamanda pasif karakter ile hikaye anlatılmaz. Pasif karakter dramatik etkiyi kuvvetlendirdiğinden ancak bazen etkili olur

Dünyanın en iyi oyuncuları çocuklar, hayvanlar ve sokaktaki insanlardır. Sadece kendilerini oynarlar. 15 dakika sonra kamera ve ışıklara olan çekingenliklerini kaybederler. Örneğin Kustarika, 'Çingeneler Zamanı'nda gerçekten o hayatı yaşayan çingeneleri oynattı. 'Tanrıkent' sokak çocuklarının hayatını onların içinden çocuklarla son derece başarılı bir şekilde anlattı. Burada yönetmenin gücü çok büyük. Oyuncu ise ancak başkasını oynayınca 'oyuncu' olur.

Senaryo hikayeyi nasıl anlatır: Sinemada temel amaç inandırıcılık olduğundan, gerçekçi olma çabası gereksizdir. Gerçekçilik televizyon için geçerli bir konu. Senaryolar duyulmamışı anlatmalı ve inandırıcı bir atmosfer yaratmalı. Seyirci de zaten sinemaya inanmaya hazır bir şekilde gelir.

Film yaparken hep bir çatışma durumu vardır. Sessiz sahne arkasından aksiyon, birbiri ardına gündüz-gece, hüzün-neşe gibi. Film hep kontrastlarla anlatılır. Örneğin bir kiliseye girildiğinde atmosferden dolayı kişilerin ruh durumu, tutumu değişir. Daha sessiz olunmaya çalışılır. Bir anda sokaktan gelen taşkın bir grubun kliseyi basması ile atmosfer bir anda değişir. Aynı atmosferde aynı anda iki farklı durum olamaz. Başka bir örnek, ölüm haberi gelen bir düğünün bir anda neşesini kaybetmesi olarak verilebilir.

Senaryonun alanlatımının temellerinden biri dramadır. Dramayı ele aldığımızda objektif drama yada subjektif drama kullanılabiliriz. Objektif drama, tanımasak bile insanlar için üzülür yada endişeleniriz. Duvarda yürüyen bir bebek için tanımadığımız halde düşecek mi diye korkarız. Subjektif dramada ise karakteri tanırız. Korkularını biliriz ve karakteri bu korkulacak durum içine koyarsak seyirce de korkar.

Gerilimi yüksek tutmanın ve akılda kalıcılığın daha kolay sağlanması için ani bir şoktansa, seyircinin bildiği ancak karakterin bilmediği bir tehlike daha etkili olur. Bir anlık bomba patlaması yerine bir masa altına bomba koyulduğunu göstermek ve karakterin bundan habersizce sandalyeye otururup bu masada yemek yemesi çok daha büyük ve etkili bir gerilim yaratır. Bu şekilde tansiyonun uzun süre yüksek tutulması sağlanabilir.

Tesadüfler ancak karakterin aleyhine işlerse ve hedefler zorlaşırsa seyirci inanır. Aksi taktirde hedefi kolaylaştıran tesadüfler karakteri pasifleştirir ve filmdeki gerçekçilik duygusunu bozar

Senaryoda görsellik nasıl anlatılır: Bir senaryo ana fikirden yola çıkar. Senaryo yazılırken önce bunun "snopsis"i sonra "threatment"ı yazılır. Yani her sahnede neler olacağı önce sadece görsel olarak anlatılır. Diyaloglar hale hazırda yazılmamıştır.. Sonrasında resimlerin yetmediği yerde senaryo yazarken diyaloglar sadece gerektiğinde araya girer. Film çıkışında hiçbi diyalog kolay kolay hatırda kalmaz. Görsel hafıza daha kuvvetli olması ile sinemayı sinema yapan görselliğidir. Karakteri yaptığı şeyler tanımlar. Karakter aksiyonun içine atılınca bir reaksiyon gösterir ve böylece karakteri otrtaya çıkar. Hisler hareketlerle daha belirgin bir şekilde ortaya koyulur. Örneğin "senden nefret ediyorum" demektense tokat atmak daha etkili olur ve akılda kalır.

Diyaloglar akıldan geldiği gibi konuşuluyormuş havası verilmelidir. Bir şair günlük hayatında sürekli şiirsel konuşmaz. Her insanın ve mesleğin kendi konuşma tarzı vardır. Bunları yazmak için gerekirse o insanlarla vakit geçirme ve onları konuşturup dinlemek iyi olabilir. Ancak şu unutulmamalı ki, film görseldir, temel amaç aksiyonlarla hikaye anlatmaktır ve diyaloglar üzerine kurulmaz. Diyaloglar indirekt mesajlar, gelecek, geçmiş hakkında bilgiler verebilir. Diyaloglar TV çıktıktan sonra çıkan bir şeydir. Oyuncuyuda oyuncu yapan söyledikleri değil davranışlarıdır.

Senaryo yazılırken başka kimsenin işine karışmamak gerekir. Filmde her çalışan birşey katar. Örneğin kameramanlara nasıl çekim yapılacağı söylenmez. Kameraman açıları, konsepti, ışığı, ekipmanları kullanarak görselliği arttırır. Oyuncuya öğüt verilmez, dekora karışılmaz. Şöyle denir "1930 Karaköy'de bir otel". Gerisi yönetmen, görüntü yönetmeni, sanat yönetmeni, kameraman ve diğer kişilerin halledeceğim detaylardır. Mesela oda duvarının renginin ne olduğu senaryoda bir detay ve önem taşıyan bir mesele ise verilir yoksa kimsenin işine karışmaya gerek yok. Müzik, ses ve efektler de konuyu besler. Ancak senarist eğer senaryosu için özel bir anlam ifade etmiyorsa yine kullanılacak müziklere de karışmaz.

Senaryo teknik bilgisine kimler sahip olmalı:Senaryodan teknik anlamda film yapan herkes anlamalıdır. Prodüktör senaryonun genel beğeniye uygun olup olmadığını bilebilmeli ki ona göre yatırım yapsın ve oynadığı bu kumarda batmasın (bir sürü para yatıracak);yönetmen senaryoyu çekerken eksikleri olup olmadığını görebilmeli; oyuncu,kameraman, ışıkçı, sesçi herkes başarılı bir film için senaryo nedir konusunda bilgili olmalı. Hollywood'da binlerce senarist ajanslara bağlı çalışıyor. Prodüktöre gelene kadar senaryolar bir çok kez okunur ve kontrol etmeye ve düzeltmeye yönelik çalışan profesyoneller tarafından da incelenir. Anlaşmaya göre film çekilirken senaryonun kelimesine bile dokunulmayabilir yada sadece fikir de satılmış olabilir. Bu durumda yönetmen ve yapımcı bunu istediği gibi yorumlar ve çeker.

Film çekimi sırasında Türkiye'de yönetmen mutlak güç. Amerika'da ise prodüktörler son sözü söyler. Kendi kurgucuları vardır ve yönetmeni kurguya sokmazlar. Yönetmenler piyasaya sürülen filmlerini ancak galada görürler. Bunun sebebi yönetmenlerin gelende filmi daha uzun tutma eğilimleri ve en sevdikleri kısımları kurguda çıkartmalarının kolay olmayışıdır. Bununla birlikte bazı filmler "Director's cut" denilen yönetmenin kurgusu da daha sonra piyasa verilmekte. Yönetmenin işi kabaca takımını motive etmek, yönlendirmek, oyuncu seçmek(majorler bunun dışında tutulabilir, onlarsa star sistemi var) olarak tanımlanabilir.

Şekil Olarak Senaryo: Senaryoya format olarak baktığımızda ana iki tür görüyoruz
1- İtalyan formatı:	Sahne tanımlarının (mekanın, iç/dış çekim, gece gündüz çekimi gibi bilgiler) senaryonun sağ kısmında tanımlanırken, o sahnede geçen diyaloglar sağ tarafta yer alır.
2- Amerikan formatı:	Sahne tanımlarının sonrasında, o sahnenin diyalogları sayfanın ortasına gelecek şekilde yazılır.
Herhangi bir resim yada yazı formatlama (koyu yazı, altıçizgili) kullanılmaz. 12 boyutunda 'Courier' font kullanılarak dümdüz yazılır. Senaryoda her sayfa 1 dakikayı ifade eder. Yani iki saatlik bir filmin senaryosu 120 sayfadır. Bundan sonraki örneklerde hep filmimizi 120 dakikalık, yani 120 sayfalık bir senaryo gibi düşünelim .

Yapı Olarak Senaryo: Senaryolardaki konu yapılanmasının temelleri aslında zaman içince aşılmış teknik bir sorundan geliyor. Eskiden sinemalarda yalnızca bir projeksiyon cihazı vardı. 2 saatlik bir film 8 bobinden oluşuyordu vede gösterimler sırasında, bobinler halindeki filmlerin fiziksel uzunluğu ile kısıtlanan gösterimler mecburen 30 saniye ile bir dakika arasında duraklamalarla, bobinlerin değiştirilmeleri ile sürmek zorundaydı. İşte bu aralarda seyircinin filmden kopmaması için herbirine sekans dediğimiz bu bölümlerin sonlarına bir soru ile girilmesi sağlanıyordu. 'Şimdi ne olacak?' Böylece seyirci 120 dakika meşgul edilirdi. Zaman içince projektörlerin sayısının ikiye çıkması ve ara vermeden gösterimin mümkün olmasına rağmen anlatım tarzı olarak benimsenen sekans mantığı sürdü.

Bir senaryo üç bölümden (giriş, gelişme ve sonuç) vede sekiz sekanstan oluşmakta. "Giriş" bölümü 30 dakika, 2 sekans; "Gelişme" bölümü 60 dakika, 4 sekans; "Sonuç" bölümü ise yine 30 dakika,2 sekans olarak görülür..

Senaryolar hareket noktası olarak temelde 'Karakterden yola çıkan' ve 'Hikayeden yola çıkan' olarak ikiye ayırabiliriz. Akış olarak aynı kalıplara uyan senaryolardan 'Karakterden Yola Çıkan'lar üzerine devam edelim. Öncelikle senaryo karakterin zayıflığı yada ihtiyacı üzerine kurulur. Bölüm ve sekanslar olarak ele alırsak

GİRİŞ BÖLÜMÜ (30 dakika-2 sekans): Hikayede ne anlatacağını anlatır. Yaratıcılık ister. Soru sorar. Motivasyonu gösterir. Burada karakter sıradan insandır.

1.Sekans - Karakterin durumu(Aura): Karakterin rutin hayatında, sıradan olarak neler yapar gösterilir. Seyirciye karakter tanıtılır. Ne zaman yaşadığı, kim olduğu verilir. Hatta karakterin herkesten sakladığı gizlerini seyirci öğrenirse bu paylaşım seyirciyi kendini onun yerine koymasını kolaylaştırır. Karakter kendine ait aurası içinde, güvenli ve sıcak bir ortamda hayatını yaşayıp gider. Bunun dışına ancak bir zorlama olursa çıkacaktır. Yarını göremediğimiz anda macera başlar. Karakter için çatışma yaratılır, etkenler huzuru bozmaya başlar. İşte karakterin güvenlik duyduğu, sıcaklık duyduğu, mutlu yaşadığı ortam bozulunca 'maceraya çağrı' noktasına gelinir. Motivasyon gösterilir (Eksik parçayı tamamlamak, gurur meselesi yapmak, açlık, emniyet, aşk, en zayıf noktamız olan sevgiliyi ve ailemizi korumak) Bu birinci sekansın sonu olur. (Şimdi ne olacak?)

2.Sekans - Motivasyon: Motivasyon gösterilerek problem tanımlanır. Karakter önce gitmemeye yada olay her ne ise yapmamaya çalışır. Problemler ve bunun sebepleri tanımlanır. Geri dönüşü olmayan noktaya gelip karar verir ve yola çıkar. Burada seçenekleri çoktur ve bunlar arasından bir seçim yapar. Karar vermesiyle hikaye başlar

GELİŞME BÖLÜMÜ (60 dakika-4 sekans): Hikayeyi anlatır. Ustalık ister. Aktivasyonu gösterir. Seyirci burada umut ve korku hisseder. Karakter hedefine ulaşsın ister ama ya ulaşamazsa kaygısını taşır.

3. ve 4.Sekanslar - Engeller (Yükselen aksiyon): Bu iki sekansta engeller ve yükselen aksiyon sonucunca tepe noktasına ulaşılır. Macera iyi gider. Engeller teker teker aşılır ve sanki karakter hedefe ulaşmış gibi gözükür. Sanki film bitecekmiş gibidir. Kötü adam neredeyse yenilmiştir. Karakterin seçeneği teke düşer. Bu tepe noktası filmin yarısı vede 4.sekansın sonudur.

5. ve 6. Sekanslar - Düşüş: Karakterin iç-dış çatışmaları ve eksik bir tarafı vardır. Mutlu olduğunu sanırız ama değildir. Bu eksik taraf ortaya çıkar. Elde ettiği başarıdan hoşlanmaz ve ve kendi iç çatışmalarını da çözmelidir.Herşey terse döner. Dibe vurur ve hedefinden en uzak noktada 6. sekans biter.

SONUÇ BÖLÜMÜ (30 dakika-2 sekans): Hikayeyi neden anlattığını anlatır. Felsefe ister. Hedefi gösterir.

7. ve 8.Sekanslar - Hedefe kesin ulaşma ve Mutlu son: Bu iki sekansta karakter gelişme bölümünde kazandığı tecrübe ile en son ve çok daha güçlü bir şekilde son savaşa girer ve kazanır. İç problemlerini çözer. Önyargılarını yener. Karakterin yola çıkarkenki hedefi de değişmiş olabilir.Karakter film içerisinde değişime uğrar ve olağanüstü durum içerisinde kendini bulur ve film mutlu sonla biter.

Birkaç not:

Umarım yazımı okurken benim yazarken ve öğrenirken aldığım kadar tat almışsınızdır.

Murat AKSU / Kasım 2003

Dipnotlar